Tukutuku nei Jemeni (Executive Chairman)

Ni bula noqu ito, noqu itokani kei kemuni na mataveiwekani…,

E dau sakitaki na itosotoso nida sa veitauriliga dina kei ira eda salavata tiko.

Na veiwekani gona sa mai vauci vata tale kei ira na itaukei ni qele, sa mai rawa kina me qaravi vakatabakidua na Fiji Pine kei na Tropik, mani rawa kina e levu na isausau. Meu tei cavuta mada e lima.

Sa mai vuki na vakaloloma ni noda veipaini me “cokaidrauna”. Ena yabaki walu se qai oti qo, sa tea na Fiji Pine e sivia na 2 milioni na vunipaini e veiyabaki.
E rua ga na kabani ena Ceva ni Pasifika, na Fiji Pine kei na Tropik, rau sa rawata na icovi ni Matabose ni Qaravi Veikau (Forest Stewardship Council, FSC). Na icovi qo e kilai e vuravura ni ivakadinadina ni ta kau vakayalomatua solisoli dredre sara. Qai ikuri tiko ni isausau qo ni Tropik sa rawata na icovi ena “100%”, koya e rawata ga e vica na kabani, ena ‘under a chain of custody’. E levu na kabani e vuravura e “veisola” nodra icovi.
Sa mai vakaduri na ivarovaro ni kau kei na volau vou duadua e ke e Drasa kei Wairiki mai Bua. Na ivarovaro ni kau e sega e sivita, wili kina na kena mai na matanitu torocake eso me vakataki Ositerelia kei Niusiladi. Na isausau levu duadua na kena moici na gacagaca ni ivarovaro makawa me ganita na kena iyaya vovou ena vuku vakaidinia.
Na kabani e rua e sega na dinau, se sega mada ga na dinau mai vanuatani me saumi vakamalua. E dua tale na kena ivosavosataki, e tiko ga na dinau vei ira eda volivoli vei ira me saumi vakatotolo. Ena 8 na yabaki sa oti, a bini tu na dinau sega ni saumi rawa, ia nikua na kabani levu qo e dau qoqona e rauta ni $10 na milioni e veiyabaki, e dei vinaka tu vakailavo. E sega ni kainaki nida sivita na kabani tale eso, e sega, baleta ena veisaqasaqa qori kei na dua na noda itovo tudei, ni tabu na veiqati – eda sagā ga me uasivi na veika eda cakava. Ia ni soqoni na levu ni dinau nikua sa kune ni lailai sara na dinau – debt to EBITDA 0.75; current ratio 4.94, interest cover ratio 37, koya e kunekune dredre ena kabani lelevu, vakabibi ni vakayagataki ilavo tiko ena buli yavu (capital infrastructure).
Lewe lailai ga era kila ni sa mai yabaki dua veimama kena cau na Tropik ena rauta ni 5% ni livaliva ni noda vanua ena kena ivurevure talevi (renewable). Na isausau qo sa bau mamada kina na kaburaki kaboni kei na vakayagataki ilavo ni vanuatani, ni lailai na voli waiwai mai vanuatani. E tiko na tadra ni turaga Paraiminisita me valuti na draki veisau, ia sa veitokani kina na Tropik.

I kemuni na wekaqu, e sega ni rawa niu vakayatuyatutaka na isausau kece ratou sa rawata noqu itokani vakacakacaka ena vukuda kece. Au vakabauta ga ni sa macala ena isausau e lima au sa cavuta ni sa cavuisaravi na noda kabani, eda sa vakanadakuya na malumalumu ni walu na yabaki sa oti meda sa kabani sakitaki nikua.

Keitou dau susuga ena matacakacaka na rai kei na itovo eso me ratou sagā me ratou yacova. Qo e wili kina na yalodina, bula vakaivakarau, mamakutu na vaqara iwali, muria na ivakarau kei na icakacaka vivinaka, bulibuli, dei ena vakatulewa, &s. Ia e va na itovo eratou yavu dei ni isausau keitou sa rawata:

Taukena dina – E dau mositi keitou na veiliutaki ena noda kabani ni yaco na lusi. Ni dau lusi na ilavo, sa vaka e yali saraga ena neitou taga. Neitou vakila gona ni keitou taukena dina na kabani sa mai lagilagi kina nikua na noda kabani.
Raiyawa – Me vaka ni dau yabaki ruasagavulukarua qai matua na paini, e yaga na raiyawa ena bisinisi ni paini. E tau na lewa kece ena raiyawa. Sa laurai levu tu na vua ni raiyawa qori ena noda itukutuku vakailavo.
Qaravi na bisinisi ni Fiji Pine “vakabisinisi” sega ni vakapolitiki – Sa uasivi na veitokoni ni Matanitu kei na turaga Paraiminisita ena cakacaka ni paini, keitou sa vakamuduo sara kina. Ia, dina ni taukena na Matanitu na iwase levu ni Fiji Pine, na cakacaka ni Fiji Pine e veisiga, kei na kena tuvanaki, e qaravi vakabisinisi, me rawa ni veiqati kei na kabani tale eso e Viti kei vuravura. Oni sa vakadinadinataka oti ni neitou qarava vakabisinisi na noda kabani, sa mai tubu kina na ilavo e votai vei kemuni na itaukei ni qele, me yaga ena nomuni vakatorocaketaki.
Veiwasei – Sa totoka vakaoti neimami veimaliwai na liga ni cakacaka. Ia ni sagai tiko meda tubu ka torocake, e yaga mera vakaicovitaki na neitou itokani me vaka nodra dui gugumatua. Keitou dau wasei ira na vetaicake kei ira na kena vo; dau vakamacalataka vakavinaka vei ira kece; vakasalataki ira ka tuberi ira mera torocake; qori sa ra vagumatuataki kina na matacakacaka kece mera sasaga cake. Na yaga gona ni veiwasei sa mai tubu kina na gugumatua kei na yalobolebole ena noda kabani. Na kabani se matanitu cava ga e dodonu me doudou ena veiwasei, me tini katoa kina.

Na yavu gona qo sa mai veitarataravi kina ena walu na yabaki sa mai sivi nodra cavuikalawa na le 483, wili kina e so na kena jabeni, ena nodra gumatua, vuku vakabisinisi, yalomatua, qai vakalailai talega na kalougata.

Ena 2018 sa rawata kina na Fiji Pine Group na tubu umauma e $38.35 na milioni, ni bera ni musu na vakarautaki ni veikau (forest valuation), na vakayavui na isau (depreciation) kei na Bonisi ni Lisi (Lease Security Bonuses).

Ena vuku ni nodra veivakabauti na itaukei ni qele, e dau sauma vei ira na Fiji Pine Ltd e vica na milioni na dola ena ivakayaga ni veikau (levies), isau ni kau (stumpage) kei na rede ni qele (ground rent). Na ilavo qo e yaga vei ira na itaukei ni qele ena vakaduri bisinisi kei na veivakatorocaketaki.

E sega wale ga ni saumi e veiyabaki na ivakayaga ni veikau, isau ni kau kei na rede ni qele, keitou sa sauma talega na Bonisi ni Lisi (Lease Security Bonus, LSBP) ena veiyabaki tekivu ena 2013. Sa baci tubu tale na Bonisi ena yabaki qo, yacova sara na $7 na milioni, mai kena isoqoni e $19 na milioni ena 6 ga na yabaki!

Na bonisi qo e sega ni vu mai na dinau mai tuba se na veivuke ni Matanitu. Me vaka ni kabani taukeni vakamatanitu, keitou a tekivu ena walu na yabaki sa oti ena inaki me keitou rawati keitou, me kua na vakararavi. Na qaravi vakavuku ni Fiji Pine era sa mai tauca na vuana na itaukei ni qele vakasea.

Na yabaki qo sa mai veivosaki vakavinaka na Matabose kei ira na itaukei ni qele vakasea, mani vakabau kina me vakayagataki tale e 70% ni bonisi ena sasaga lelevu eso ni itaukei ni qele. Na iyalayala ni vakacuruilavo qo me sivia na $20,000 na bonisi sa rawa. E votai vakatautauvata na kena vo.

Sa qai vakatau vei ira na itaukei ni qele se ra vakayagataki ilavo ena tara vale, vakatorocaketaki paipo ni wai kei na valelailai ena nodra itikotiko, voli misini se lori me yaga ena vakaduri bisinisi, voli waqa ni qoli kei na idini, redetaki se voli vanua ni caka bisinisi, se cava ga ena qai rawa kina na tubu. E rogoci kece na domo – ena vakabau ga na vakatutu ni vakayagataki ilavo nira duavata kina e sivia na veimama ni lewe ni mataqali.

Au vakavinavinaka tale vei kemuni kece na neitou itokani, ena vakanuinui nida na veitauriliga tikoga.

Vinaka Vakalevu kemuni kece.

Me vakalougatataka na Kalou na cakacaka ni paini.